Kościół Św. Wawrzyńca przy ul. Żernickiej na wrocławskich Żernikach. Nazwa wsi Żerniki, wzmiankowanej po raz pierwszy w 1257 r. (wtedy Surnic, w 1370 Zirnic), wywodzi się od jej mieszkańców trudniących się wyrobem żerdzi. Już w drugiej połowie XIII w. pojawia się też określenie miejscowości - Nowy Kościół i z 1280 r. pochodzi najstarszy znany zapis o kościele in nova ecclesia. Z dokumentu tego wynika, iż wdowa po Henryku Pobożnym, księżna Anna (+ 1265), ustanowiła przywilej, który żernickiemu kościołowi zapewniał 2 łany ziemi. W tej samej zapisce znajdujemy wzmiankę również o Bertoldzie, ówczesnym proboszczu miejscowej parafii. Sama wieś należała do wrocławskiego klasztoru klarysek; na jego rzecz w 1257 r. książę Henryk III zatwierdził pochodzące z niej dochody.
Wzmiankowany pierwszy kościół w Żernikach powstał w drugiej połowie XIII w. i od niego niewątpliwie wywodzi się wtórne określenie wsi - Nova ecclesia. Fundamenty pierwotnej świątyni, wzniesionej na rzucie prostokąta, z kwadratowym prezbiterium, zbudowano z rudy darniowej, mury zaś z cegły.
Gotycki kościół w formie zachowanej w zasadzie do dziś pochodzi z 1400 r. W czasach późniejszych jednak świątynia uległa licznym przemianom. Już w XV stuleciu prezbiterium nakryto krzyżowym sklepieniem. Przypuszczalnie też w tym samym stuleciu wzniesiona została górna część wieży, która podobnie jak dziś znajdowała się po stronie zachodniej. W XVIII wieku powiększono okno. Główne wejście do kościoła znajdowało się pierwotnie od południa, portal zachodni zaś, w wieży, powstał dopiero w XIX stuleciu. Poprzednio od tej strony wieża miała w parterze okno, a pomieszczenie w owej dolnej kondygnacji prawdopodobnie było kaplicą chrztów. Przedsionek przy średniowiecznym portalu południowym, podobnie jak portal zachodni, ma dopiero XIX-wieczną metrykę. Planowane w latach 1911-1914 dalsze przebudowy nie doszły do skutku z powodu wojny, a później z niewiadomych przyczyn też nie zostały zrealizowane.
Budowla zachowana do 1945 r. miała jeszcze mury pochodzące w większości z XIII w. oraz barokowy wystrój wnętrza, a z cennego wyposażenia Lutsch wymienia dwa dzwony, z których jeden, o dolnej średnicy 105 cm, z interesującymi płaskorzeźbami, pochodził z 1493 r., drugi zaś, o średnicy 86 cm, z 1506 r. W czasie oblężenia miasta w 1945 r. doszło do kilkudniowych zaciętych walk o Żerniki. 23 II 1945 osiedle znalazło się w rękach wojsk radzieckich, a jego zabudowa znacznie ucierpiała. W gruzach legł również kościół Św. Wawrzyńca (wcześniej pod wezwaniem Św. Wawrzyńca i Św. Małgorzaty), którego zniszczenie oceniano na 80 procent. Stan świątyni parafialnej na Żernikach byt taki - stwierdza W. Szetelnicki - że Niemcy byli zdania, iż nie da się jej odbudować nawet za 50 lat, a kuria administracji apostolskiej sądziła, że należy ją rozebrać i zbudować nową.
Tymczasem jednak, na przekór tym opiniom i - zdawałoby się - zdrowemu rozsądkowi, przybyły ze Lwowa ks. Justyn Kostek, od maja 1946 r. wikariusz parafii żernickiej, po zainstalowaniu się w pobliskim Jerzmanowie przystąpił w 1947 r. do odbudowy zrujnowanego zabytkowego kościoła. Na początek przeznaczył na ten cel 100 tys. zł z loterii zorganizowanej przy współudziale parafian oraz 175 tys. zł własnych oszczędności. Następnie, jak poświadcza ks. W. Szetelnicki, wielką pomocą była osobista subwencja prezydenta Bolesława Bieruta w wysokości 5 000 000 zł. oraz 800 000 zł przyznanych przez wojsko.
Odbudowa, prowadzona pod kierunkiem arch. Witolda Rawskiego, przy znacznym udziale parafian, którzy pracowali społecznie, trwała do 1950 r. Prace zostały zaprojektowane i wykonane niezwykle pieczołowicie, z widoczną troską o przywrócenie urokliwej gotyckiej świątyni jej stanu sprzed katastrofy w 1945 r. Kościół odzyskał swą dawną bryłę, z halą na rzucie prostokąta i prostym prezbiterium po stronie wschodniej. Podobnie też jak przed zburzeniem posiada stromy, dwuspadowy dach, wyższy nad główną częścią kościoła niż nad prezbiterium. Budowla pokryta jest dachówką. Prezbiterium, otoczone przyporami, ma jak dawniej krzyżowe sklepienie, którego żebra osadzone są na dwóch XV-wiecznych wspornikach z piaskowca. Do prezbiterium przylega zakrystia, a od wschodu ma ono zamurowane ostrołukowe okna. Nawa główna kościoła, otynkowana wewnątrz, barokizująca, pokryta była poprzednio prostym stropem z desek, a w trakcie odbudowy otrzymała ozdobny strop kasetonowy. Wieża od zachodu, z przyporami, wyrasta ponad dach kościoła i wieńczy ją stromy hełm. Po stronie północnej kościół ma jedno okno, a od południa trzy - wszystkie zakończone półokrągło i z witrażami. Z zewnątrz budowla nie jest otynkowana.
Źródło: Kościoły Wrocławia, Zygmunt Antkowiak, pod red. Ks. Józefa Patera, Wrocław 1991
/
